Rênas Jiyan: Vîn bawerî û evînê çêdike

  • rojane
  • 09:41 25 Gulan 2024
  • |
img

NAVENDA NÛÇEYAN - Nivîskar Rênas Jiyan bal kişand ser hest, huner û hilberînê û anî ziman ku di berhemekî hunerî de peywira hestan pirr e û wiha got: “Hebûna hestan ne bes e, dirûvandina hestan jî hewce ye.”

Hest bêguman ji bo hemû huneran dergûşa afirineriyê ye. Di vê pêvajoyê de temamkara hestan jî hiş e. Ne hestên bêyî hiş, ne jî hişê bêyî hest huner û hunermendiyê dernaxin holê. Dema ev hêman bi hestên takekesî û civakî re tên cem hev jî hilberîna derdikeve holê jî huner bi xwe ye.
 
Nivîskar û helbestkar Rênas Jiyan têkildarî hest, huner û hilberînê pirsên me bersivandin. 
 
 Ji bo afirandin, huner û estetîkê bêguman hest pir girîng in. Di berhemeke hunerî de rola hestan çi ye? 
 
 
Kesekî/e bêhest tune ye, wê çaxê divê hemû mirov bibûna hunermend, lê nabin, çima?
 
Di berhemeke hunerî de peywira hestan pir e û bingehîn e, lê belê her tişt bi vê naqede, hebûna hestan ne bes e, dirûvandina hestan jî hewce ye. Carna ez bala xwe didimê di rewşên zêde hestiyar de ez nikarim tiştekî biafirînim, ji ber ku di wê kêliyê de ez nikarim bidirûvînim, hişê min disekine; dirûvandin bi hiş çêdibe, ango li gel hestan hiş jî pêwîst e. Kesekî/e bêhest tune ye, wê çaxê divê hemû mirov bibûna hunermend, lê nabin, çima? Ji ber ku nikarin hestên xwe bifesilînin, ên dikarin hestên xwe bidirûvînin dibin hunermend. Li gel hebûna hestan zanîn jî hewce ye. Min di pirtûka xwe ya dawî “Êvar încas in şev kersele” de bi navê “helbestên zanistî” (poems scientifique) hin helbestên nû nivîsandine. Ev, wêjeyeke ezmûnger e, nû ye, min bi peyvên zanistî wek “fotosentez, retîna” û hwd helbestine nû ceribandine. Di vir de armanca min zanistiya hestan bû. Min xwest ez bi peyvên zanistiyê helbestê û her wiha cîhana hestan berfireh bikim. Termînolojiya hestan, hestên termînolojîk… min xwest ez vêya pêk bînim di helbestê de. 
 
Hest, çima lewaz dibin û li paş dikevin. An jî gotina ‘Hunera berê cuda bû’ çima tê gotin? 
 
 
Kurd gava ciwan in “vîn”a wan zêdetir e, gava hinekî pîr dibin vîna wan lawaz dibe û dev ji her tiştî berdidin; şoreş, welat, evîn, huner giş ji bo wan wateya xwe winda dike. 
 
Ji ber “vîn”ê. Vîn hestan geş dike. Gava vîn qels dibe hest jî pê re dest bi qelsbûnê dikin. Vîn bawerî û evînê çêdike. Vîn (îrade) ji xwestinê çêdibe, kesê vîndar kesê “xwazgîn” e, dixwaze. Ger mirov nexwaze, tê wê wateyê di wî de hest qels bûne, vemirîne, zerhimî ne. Vîn ji bo min têgeheke pir girîng û nazenîn e, hem wek peyv û hem jî wek wate pir kêfa min jê re tê. Herî dawî min bi navê “Vînya” helbestek nivîsand. Kurd gava ciwan in “vîn”a wan zêdetir e, gava hinekî pîr dibin vîna wan lawaz dibe û dev ji her tiştî berdidin; şoreş, welat, evîn, huner giş ji bo wan wateya xwe winda dike. Ez ji çavdêriyên xwe pê dizanim, xwendekarên kurd gava zanîngehê dixwînin û hê ciwan in pirtir ji helbest û wêjeya min hez dikin, lê piştî zanîngeh diqede ew hezkirina wan qels dibe, hez dikin lê ne wek berê. Gava ciwan in hestên wan xurt in, gava pîr dibin hestên wan lawaz dibin û ji huner û helbestê dûr dikevin. Bi hestên kêm mirov nikare nêzîkî huner û helbestê bibe. Li hemû welatên dinyayê gava mirov hinekî navsere û pîr dibin bêtir nêzîkî xwendin û huner û zanînê dibin, lê kurd gava ciwan in pirtûkan dixwînin, hunerhez in, zanînger in, û dûre gava ciwanî diqede sist dibin, ne xwendina pirtûkan dimîne, ne huner, ne zanîn… lê gerek tam dijberî vê be, gerek kurd piştî zanîngeh û ciwanî biqede li xeyal û doz û armancên xwe kûr bibin. Li gorî îdeolojiyan jî lawazî ya jî xurtiya hestan çêdibe. Hinek îdeolojî di wan de hest hindik in, bêtir mekanîk in; hinek jî hest di wan de pirtir in, bêtir organîk in. Kêfa min ji ekol û îdeolojiyên bêhest re nayê.
 
Gelo ferqa hestên salên 90’î, û niha çima ji hev gelek cuda ne, çima her ku diçe ji aliyê hestan ve paşveçûnek heye? Hestên ku paş ve diçin dê çawa vegerin?
 
 
Di hunerê de, çi wêje, çi sînema, çi şano heke çîrokeke te ya xweş hebe hunera te serkeftî ye; di siyasetê de jî wiha, çîroka te mezin be, jidil be, mirov didin dû te.
 
Kurd li gorî do wek kêm hestiyar bin xuya dikin lê ne werê ye. Di kurdan de hestên polîtîk kêm bûne lê hestên neteweyî zêde bûne, ev tiştekî baş e. Gava mirov ji vê nêrînê lê mêze bike her tişt rindtir tê famkirin. Netewetî ekleke wê heye, yekîtî û serkeftinê çêdike. Kurdan hesta neteweperweriyê hîn tam tehm nekiriye, hesta neteweperweriyê hesteke xweş e, hesta kombûnê, hesta girseyî hesteke xweş e.
 
“Çîrok” ji bo hestan pir girîng in, di salên 90î de çîrokeke me hebû, niha jî heye helbet. Ez di jiyanê de pir guh didim çîrokan, heke çîrok tune bin em ê li vê dinyayê ji acizî bibeecin. Ev hebûn, ev gerdûn, pirsên ontîk… heke ne ji çîrokan be vana nakewin, aş nabin.
 
Çîrok mişt hest in, hestçêkir in, mirov di hest û hestiyariyê de zehf pêş dixin. Di hunerê de, çi wêje, çi sînema, çi şano heke çîrokeke te ya xweş hebe hunera te serkeftî ye; di siyasetê de jî wiha, çîroka te mezin be, jidil be, mirov didin dû te.
 
Ez ji wêjeya bêçîrok a “Nouveau Roman” (romana nû) bawer nakim, jixwe “Nouveau Roman” wek reşêşkeke havînî bariya û çû; ez ji surrealîzma bêçîrok û post-struktralîzma bêçîrok bawer nakin, vana xwe bê çîrok kuşt. Her wiha hewce nake hunera kurdan ji bermayiyên ewropî xwe têr bike, ewropiyan çîrokên xwe qedandin, hîn çîrokên me pir in. Divê çîrok û ekol û şêwazên kurdan ên nû hebin. Jiyana mirovan çîrokek e, temen çîrokek e, çîrok tiştekî xwezayî û jixweber e. Mirov li dinyayê nikare bê çîrok bijî. Heke çîrok tune bin wê mirov têkevin qeyranan û ji zoran xwe bikujin. Huner û wêje bi çîrokan mirov û êşa mirov a gerdûnî û ontîk û cîhanî û yezdanî hinekî teselî dike.
Ji ber wê, ji ber çîrokparêziyê, vê dawiyê min hewl da ez “helbestên roman”kî binivîsim, vana di pirtûka min a dawî de hene. Çawa romanên helbestî hebûna îcar jî divê helbestên romankî hebûna. Di van helbestana de mîna romanan karakter û mijar û hurgilî û dem û cî giş hene. Min li ser bûyera azadîxwazên ku meytên wan li peyarêkan hatibû binaxkirin helbesteke romankî nivîsandiye: “Miriyên Peyarêkan”.  
 
Gelo ya ku hest û afirîneriya hunerî xurt dike çi ye?
 
 
Brunetiere gava berhemekê rexne dike, zayîna wê berhemê lêkolîn dike; ew berhem çawa çêbûye, ji çi çêbûye, çawa pêş ketiye, çi kiriye, çi xwariye?
 
Hest bi çi xurt dibûn, min bersiva vêya bîska din da; di vir de ez dixwazim hinekî qala rexneya Ferdinand Brunetiere bikim, ji ber ku rexne afirîneriyê xurt dike. Rexneya Brunetiere rexneyeke “peresan”î ye, li ser teoriya Lamarck û Darwin ava dibe. Brunetiere peresan li rexneyê aniye, guncandiye: Wêje dizê, dijî, dimire; dûre ji bermayiyên wê wêjeyê wêjeyeke din çêdibe. Wêje ji hev naqete, pev girêdayî ye, yek li ser yekê şîn tê. Wek çawa koka hemû zindiyan yek be koka wêjeyê jî yek e û ji hev dizê, pir dibe. Wêjeya xurt temendirêj e û a qels emirqut e… Brunetiere gava berhemekê rexne dike, zayîna wê berhemê lêkolîn dike; ew berhem çawa çêbûye, ji çi çêbûye, çawa pêş ketiye, çi kiriye, çi xwariye? Brunetiere di rexneya xwe de wêjeyê wek tiştekî biyolojîk dihesibîne. Berhem ji bo mezin bibe xurek jê re hewce ye, divê çavkanî hebin ku jê bixwe, vexwe. Sainte Beuve di rexneyê de pir li ser nivîskar disekinî, li ser jiyana nivîskar disekinî; jiyana nivîskar a teybet an jî gelemper, her tiştê nivîskar ji bo Sainte Beuve alav û amûra rexneyê bû, lê Brunetiere li nivîskar (li yekî) nanêre, li hemû cureyê dinêre, li her celebî dinêre. Cureya wêjeyê, axa jê çêbûye, derdora wê, mercên jiyana wê, kişwera wê, zext û zorên wê… A wêjeyê xurt û qels dike û afirîneriyê pêş û paş dixe ev hêman û alav giş in. 
 
Hunermend di nava hestên gel û hestên takekesî de tên û diçin. Gelo hûmermendek divê kîjanê hilbijêre? Yan jî li gorî we huner ji bo gel e an ji bo hestên takekesî ye?
 
 
Hunermend çiqasî di navbera hestên takekesî û civakî de here û were wê ew meş, ew hereket, ew îdman, wî ewqasî xurt û tendurist bike.
 
Herdu jî. Hunermendê bêcivak kêm e, hunermendê bê-xwe kêm e. Hunermend çiqasî di navbera hestên takekesî û civakî de here û were wê ew meş, ew hereket, ew îdman, wî ewqasî xurt û tendurist bike. Mirov di nava gel de dijî, gel di nava mirov de dijî.    
 
Di rejîmên totalîter û otorîter de hunera ji bo gel ne karekî ev çend hêsan e, her kes nikare xwe tê de derxe, dil jê re lazim e. Ji ber wê, ji bo gelên wek kurdan, ên bindest, divê nivîskar ya jî hunermend bala wî li ser gelê wî be. Lê ne ku îdeolojiyan îstîsmar bike (bixapîne) û li ser navê hunera gel, gel bike alav, tariş, bireser, bê qîmet…
Hunera takekesî jî li gorî min biqasî hunera gel girîng e. Di vir de ez dixwazim vê bêjim, hunera takekesî divê bi hestên rasteqîn bê çêkirin, ne bi hestên henekan û derewan. Di roman û helbestê de lîstina bi peyvan tiştekî baş e lê tenê lîstina bi peyvan wêjeyê nake wêje, divê di helbestê de hest hebe, divê helbest li ser derdekî ava bûbû, helbest ne lîstika peyvan e, dirûvandina hestan e.
 
MA / Racî Abî 
 

Sernavên din

13/06/2024
13:35 Li Eskîşehîrê jinek û zarokê xwe hatin qetilkirin
13:20 Rapora Egîtîm Senê: Dixwazin nifşekî napirse û îtîraz nake biafirînin
12:45 Di 5 mehên ewil ên salê de 738 karker mirin
12:19 Şewata li parzîngeha li Hewlêrê derketî nikare were vemirandin
12:11 Xizmeta şaredariyê ya avê bi hinceta ‘teserûfê’ hate astengkirin
11:57 ‘Sîxûrtiya bandorê' ji paketa darazê hate derxistin
11:51 Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê ‘Planên Stratejîk’ bi gel re amade dike
11:37 Parêzeran ji bo hevdîtina bi Abdullah Ocalan re serlêdan kirin
11:09 Dozger ji rojnamevan Muftuoglû re ceza xwest
11:08 Çalakvanên li dijî qeyûm ketibûn rê gihiştin Colemêrgê
10:58 Ji ber rapora ATK’ê nehat danişîn hat taloqkirin
10:57 Tirkiye ji bo karkeran di nava 10 welatên herî xerab de ye
10:46 Birayê Omer Hayrî Konar hate binçavkirin
10:28 Helbestên 'talûke' yên girtî Bataray wekî pirtûk hatin çapkirin
10:19 Li 16 bajaran 58 kes hatin binçavkirin
10:18 Piştî meaşê wan hat birîn dest bi provokatoriyê kirin
10:17 Doza Poyrazê li Dadgeha Bilind e: Divê faîlên siyasî bên aşkerekirin
09:58 Çûyîna derveyî welat a hevşaredar Sîncar hate astengkirin
09:56 ‘Heta ku qeyûm diçe em ê li ber xwe bidin’
09:47 ‘Ji bo çareseriyê divê Abdullah Ocalan azad bibe’
09:45 Di êrişan de 2 hezar hektar erdên çandiniyê û 19 hezar dar şewitîn
09:44 Hunermendan bertek nîşanî qeyûm dan: Qeyûm dagirkerî, darbe û îpotekirina vînê ye
09:43 Ber bi Colemêrgê ve ketin rê
09:30 Di mirina biguman de rojnivîsk winda ye
09:29 Parêzer Sevîmlî: Qeyûm rêbirî ye, tu bingeheke wê ya qanûnî tune ye
09:03 Girtiyên siyasî ji bo azadiya Abdullah Ocalan 200 roj in li ber xwe didin
09:00 ROJEVA 13'Ê HEZÎRANA 2024'AN
08:34 Konsera dawî ya 6’emîn Rojên Ma Musicê diyarî Colemêrgê hat kirin
12/06/2024
23:54 Li Stenbolê li dijî xespkirina vînê meş: Em qeyûm qebûl nakin
22:50 Nobeda li dijî desteserkirina vînê didome: Divê peyama mîtînga Colemêrgê xurt be
20:29 Rêveberê DEM Partiyê Avşar li edliyê hat derbkirin
20:25 Çalakvanên Cenevreyê wê di 25’ê Hezîranê de li pêşiya CPT’yê bin
20:16 Li Wanê 7 kes hatin binçavkirin
17:06 Di doza kuştina Tahîr Elçî de polîsên bersûc hatin beraetkirin
17:03 Derket holê ku yek ji provokatorên li pêşiya şaredariyê namzeta AKP’ê ye
16:38 Meşa Demokrasiyê li Colemêrgê ye: Em ê qeyûm bişînin
16:34 Faîlên tecawizê hatin girtin
16:26 ‘Meşvanên Demokrasiyê’ gihiştin Colemêrgê
16:16 Malbatên girtiyan bi Wezîrê Dadê Tûnç re hevdîtin kirin
16:15 Karsazên Amedê bertek nîşanî 'qeyûmperestan' dan: Em kesên îthalkirî naxwazin
16:04 Li bendê ye biryara Doza Tahîr Elçî were eşkerekirin
16:02 Alimên olî: Ji bo ku dengê me bilindtir bibe em ê li Colemêrgê bin
15:51 Dîmenên lêdanê yên melayê ‘sîxûr’ derketin holê
15:28 Li Cizîrê jinekê bi awayekî guman jiyana xwe ji dest da
15:08 ÎHD: Divê qanûnên ku xebitandina zarokan qedexe dikin bên çêkirin
15:07 Faîlê tundiyê Sînan Akay hate girtin
13:40 Di kongreya MEBYA-DER’ê de bertek nîşanî tecrîda li Îmraliyê dan
13:27 Têkildarî giliya rojnamevan a derbarê lêgerîna tazî de biryara neşopandinê
13:03 Dozger ji bo Samast daxwaza demboriyê kir!
12:17 Ji ber berteka nîşanî tecawizkar dabû ceza dan lîstikvan Ezgî Molayê
12:16 AYM’ê têkildarî şopandina hevdîtina parêzer û muwekîl biryara binpêkirinê da
12:12 Siyasetmedar Ferîdûn Yazar li ser gora xwe hat bibîranîn
11:55 Gerok Ma li Şemrexê şahiya zarokan li dar xist
11:54 Li Stenbolê li dijî nexweşxaneyeke taybet êrişeke çekdarî
11:41 Ji bo ji qeyûm re bêjin ‘raweste’ bi rê ketin
11:25 Danişîna teqîna li Pasûrê hat taloqkirin
11:23 Zarokê wesayîtê lê xistî jiyana xwe ji dest da
11:12 Pisporan ji bo Meclisa Alman pêşniyar kirin: Tirkiyeyê ji konseyê derxînin
11:06 'Li Tirkiyeyê ji her 5 zarokan yek jê weke karker tê xebitandin’
11:03 'Dixwazin ser cînayeta zarokê karker Haskîro binuximînin’
10:42 Parêzer Nîkbakht: Cezayê li Ozdemîr hatiye birîn cezayekî keyfî ye
10:30 Parêzeran di Doza Tahîr Elçî de eywana dadgehê terikand
09:58 Rojnamevan Silêman Ehmed 232 roj in girtî ye
09:02 Malbata Denîz Poyraz: Keça me di dilê gelê kurd de dijî
09:02 Mitînga Colemêrgê li Qada Otogarê ye: Li dijî qeyûm dengê xwe bilind bikin
09:01 Wê sibê biçin mitînga Colemêrgê: Divê gel xwedî li vîna xwe derkeve
09:01 Çalakiya 'Azadkirina Ocalan' ya girtiyan didome
09:01 Hejmara 'karkeriya zarokan'' her sal zêdetir dibe
09:00 ROJEVA 12'Ê HEZÎRANA 2024'AN
08:48 Li Amedê 6 siyasetmedar hatin girtin
11/06/2024
22:45 Berxwedana li dijî desteserkirina vînê didome
20:59 Li Cizîrê mirineke biguman
20:53 Li Colemêrgê kolan bi kolan gel vexwendin mitîngê
20:07 Piştî hevdîtina Ozel-Erdogan MYK'ya CHP'ê civiya
20:00 Di hevdîtina DEM Partî û KE'yê de tecrîd hat gengeşekirin
19:43 Hevdîtina Ozel û Erdogan saet û nîvekê dewam kir
16:23 Bertek nîşanî derbkirina parêzer Kaya dan: Êrişeke li dijî parastinê hatiye kirine
16:22 Nerazîbûn nîşanî êrişa li ser SwingAmedê hat dayîn
16:08 ‘Divê nexweşên Nexweşxaneya Dewletê ya Îluhê neyên mexdûrkirin’
15:39 DBB’ê bertek nîşanî medyaya alîgir da: Em tenê dikarin li pêşberî gel çok deynin
15:31 Sonuk: Qeyûm xizmeta gel nekiriye, ji bo saziyên dewletê xebitî ye
14:09 Danişîna kameraman Akkaya hat taloqkirin
14:08 Ji bo polîsên ku lêgerîna tazî ferzkiribûn daxwaza cezakirinê
14:06 Ji bo mitînga Colemêrgê bang hate kirin
13:11 Zarokê di atolyeya tekstîlê de dihat xebitandin jiyana xwe ji dest da
12:55 Bahçelî dîsa gelê kurd hedef girt
12:46 Bertek nîşanî serokê ku got ‘Em hewl didin şerh deynin ser kurdî’ dan
12:45 Hatîmogûllari ji Erdogan re got: Ma gel tenê dema te hildibijêre dibe gel?
12:28 Di doza Metîn Lokûmcû de daxwaza beraeta polîsan hate kirin
12:27 Ji siyasetmedarên binçavkirî pirsa ‘Kurdistan ku dere’ hate kirin
12:09 Di 10 salan de 695 zarok di cînayetên kar de mirin e
12:00 Doza rojnamevan Gok: Şahidekî ‘nepen’ ê nû li dosyayê hate zêdekirin
11:47 Parêzeran ji bo hevdîtina bi Îmraliyê re dîsa serlêdan kirin
11:11 ‘Meşa Demokrasiyê’ li Geverê ye: Dê îradeya gel bi ser bikeve
10:34 Ketina 2 gundên Geverê hate qedexekirin
10:28 Meşvanên demokrasiyê: Heta ku qeyûm biçe em ê têbikoşin
10:25 Qedexeya derketina derveyî welat a Alagaş nehat rakirin
10:14 Li du bajaran êrişî jinan hate kirin
10:13 Di cînayeta Elçî de roja biryarê sibê ye: Hêj guman hene û delîl nehatine komkirin
09:55 Tanrikûlû: Heke îktidar bi xwe bawer e bila sindoqan deyne